Osnovna razlika koja odvaja svetovno
zlatarstvo i juvelirstvo od drugih
umetničkih zanata je — upotreba prirodnih
dragocenih materijala. Isti slučaj je i sa
celokupnim crkvenom umetnošću, jer koristi
samo prirodne i često dragocene materijale.
To je prevashodno — zlato u ikonografiji i
crkvenoj arhitekturi, prirodni minerali u
sastavu pigmenata za ikone i, naravno,
široka primena dragocenih materijala u
bogoslužbenim sasudama, kovčezima, kivotima,
okovima ikona i naposletku u svim predmetima
koji su deo crkvene umetnosti. U čemu se
sastoji kanoničnost upotrebe prirodnih i
dragocenih materijala?
Čoveku savremenih estetskih pogleda teško je
da poveže luksuznu dekoraciju u crkvama i
hramovima i bogatstvo crkvenih sasuda sa
asketizmom hrišćanskog veroispovedanja.
Pored drugih antonima hrišćanstva, i ova
kontradikcija postaje razumljiva čim
smognemo snage da se izdignemo izvan
materijalističkog poimanja i počnemo da na
stvari gledamo duhovno:
Činjenica je da su svi "ovozemaljski"
prirodni materijali predstave i simboli "onozemanjskog":
"...Jer što je na Njemu nevidljivo, od
postanja svijeta umom se na stvorenjima
jasno vidi, njegova vječna sila i božanstvo,
da nemaju izgovora", — govorio je apostol
Pavle (Poslanica Rimljanima 1.20). Mogućnost
prisustva Božanske energije u materiji,
kanonsko je stajalište Crkve još od vremena
Jovana Damaskina, nakon pobede nad jeresi
ikonoklasma. Stanovište o prirodnom poreklu
materije, da je istu stvorio sam Bog,
postaje od izuzetne važnosti. U vezi sa tim
je i pojava strogih zahteva postavljenih
kako naspram samog materijala u upotrebi
tako i nad umetnikom koji ga oblikuje i radi
sa njim. Prema svetitelju Filaretu Drozdovu,
lažno kamenje i lažni materijali se ne mogu
koristiti u crkvenim obredima , ne iz
razloga što su niske vrednosti, već zato što
u sebi nose laž. Shodno tome, za osvećenje
tečnosti može se koristiti samo voda a za
vršenje Evharistije samo vino i hleb.
Dragoceni materijali, zbog svoje retkosti,
prevazilaze okvir materijalnog, i kao takvi,
zbog nepostojanja direktnih ovozemaljskih
analogija, najbolje odslikavaju duhovnost.
Sveto Pismo i učenja Svetih Otaca prepuni su
opisa mističkih vizija i duhovnih doživljaja,
koji se prenose putem zlata, srebra i dragog
kamenja. Celokupno znanje sakupljeno u ovim
Svetim Predanjima osnova su za crkenu
zlatarsku umetnost.
Govoreći o zahtevima koji se postavljaju
pred umetnika koji se bavi sakralnom
umetnošću, moramo se podsetiti Starog Zaveta,
gde je njegova uluga i definisana: "I reče
Gospod Mojsiju govoreći: Gle, pozvah po
imenu Veseleila sina Urije sina Orova od
plemena Judina. I napunih ga duha svetoga,
mudrosti i razuma i znanja i svake vještine,
da vješto izmišlja kako se što može načiniti
od zlata i od srebra i od mjedi, da umije
rezati kamenje i ukivati, da umije tesati
drvo, i svaki posao raditi. I evo udružih s
njim Elijava sina Ahisamahova od plemena
Danova, i svakomu vještom čovjeku u srce
dadoh vještinu da izrade sve što sam
ti zapovjedio..." (Izlazak XXXI.1–11). Spis
se nastavlja strogim propisom o upotrebi
materijala u svetim predmetima. Poznata je i
zabrana iz Starog Zaveta.: "Ne gradi sebi
lika rezana niti kakve slike od onoga što je
gore na nebu, ili dolje na zemlji, ili u
vodi ispod zemlje." (Izlazak XX.4),
što se može pripisati nezavisnom, "neznabožačkom"
stvaralaštvu umetnika. Ovakvo stvaralaštvo,
imajući u vidu religioznost prirode čoveka,
nesvesno vodi idolopoklonstvu. Reči Biblije
opominju: "Proklet da je čovjek koji bi
načinio lik rezan ili liven, stvar gadnu
pred Gospodom, djelo ruku umjetničkih, ako
bi i na skrivenu mjestu metnuo..." (Zakoni
XXVII.15). Radeći sa prirodnim materijalima,
crkveni umetnik poštuje starozavetnu zabranu
stvaranja relističkih slika i prizora. Prema
tome, crkvena umetnost nije stvaralaštvo u
smislu shvaćenom u svetovnoj umetnosti.
Crkveni umetnik ne stvara iz "ničega", kao
što svetovni slikari stvaraju zlatni sjaj
pomoću uljanih boja, na platnu, takmičeći se
sa samim Gospodom.
Crkveni umetnik je ništa drugo do sluga u "njivi"
Gospoda. Njegov zadatak je da spozna i
prenese Božju promisao. Kao i sveštenik, on
pokušava da uspostavi vezu između dva sveta
otkrivajući u materiji duhovnu suštinu.
Stoga se njegovo delanje svodi na službu
Bogu a ne na stvaralaštvo. U vezi sa tim,
treba nešto reći i o neophodnosti
selektivnog pristupa crkvene umetnosti novim
tehnologijama. Neke od njih narušavaju
verski karakter rada umetnika i njegov odnos
sa Bogom. U današnje vreme to je,
prevashodno, tehnologija kompjuterske
simulacije i modelovanja. Koristeći je,
umetnik zaboravlja na svoju ulogu, ne
uzrasta duhovno, već počinje da se
približava spoljnjim kriterijumima,
tehničkom kvalitetu i kvantitetu, ustupajući
svoje mesto i ulogu računaru. Takav poredak
uklanja uticaj Boga na crkveno stvaralaštvo.
Visoke zahteve vezane za materijal i samog
delatnika stari crkveni umetnici ispunjavali
su pomoću jake vere, ljubavi i smirenja. Na
žalost, u današnje vreme u nedovoljnoj meri
ispunjavamo te kanonske zahteve i često
zaboravljamo na njihovu suštinu. Stvaramo
radove koji su formalno crkveni, a u
stvarnosti su — mrtve imitacije. Uzimajući
učešća u verskom životu čoveka, takve
"kreacije" među vernima mogu doprineti ili
slabljenju vere ili pojavi
ikonoboračkih tendencija, a među nevernima —
jačanju ateizma. S druge strane, kada u
zlatarstvu religioznost poprimi čuvsten
karakter, koncept "Božanske energije" biva
zamenjen "energijom materijala", što vodi
obožavanju same supstance i magijskoj
upotrebi zlatarskih predmeta.
